การแต่งคำประพันธ์ให้อ่านได้สองทางในภาษาสันสกฤต

บทคัดย่อ

วิโลมจิตระคือการตกแต่งภาษาให้เกิดตัวอักษรเทวนาครีพิเศษชุดหนึ่ง ที่อ่านได้เหมือนกันทั้งซ้ายไปขวา หรือที่เรียกว่า อนุโลม และขวาไปซ้าย หรือที่เรียกว่า ประติโลม แม้ว่าอ่านแล้วจะได้ตัวอักษรเทวนาครีเหมือนกันทั้งสองทางก็ตาม แต่การจะอ่านเอาความหมายก็ยังเป็นซ้ายไปขวาเช่นเดิม ลักษณะการย้อนของวิโลมจิตระเป็นการย้อนในระดับอักขระ ลักษณะพิเศษของวิโลมจิตระ คล้ายกับจิตระประเภทหนึ่งคือสรรวโตภัทระ วิโลมจิตรมิได้ปรากฏแต่ในวรรณคดีสันสกฤตเท่านั้น วรรณคดีที่เขียนด้วยภาษาอื่นแต่เป็นภาษาที่มีวิภัตติปัจจัยเช่นเดียวกับสันสกฤต เช่น ภาษาบาลี เป็นต้น ก็อาจเขียนได้เช่นเดียวกัน นอกจากนี้ การเล่นกับภาษาที่ทำให้อ่านได้ทั้งซ้ายไปขวาและขวาไปซ้ายก็ปรากฏในวัฒนธรรมตะวันตกและวรรณคดีไทยด้วย แสดงให้เห็นว่าภาษาของมนุษย์เปิดโอกาสให้สามารถสร้างวิโลมจิตระได้