จากกวีนิพนธ์ “อีศาน” สู่ “วาทกรรมอีสาน” : การประกอบสร้างความหมายของธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมในวรรณกรรมเกี่ยวกับภาคอีสาน

บทคัดย่อ

กวีนิพนธ์ “อีศาน” ของ นายผี หรือ อัศนี พลจันทร์ เป็นงานเขียนในแนววรรณกรรมเพื่อชีวิตในยุคแรกๆ ที่ได้รับการยอมรับว่า ได้นําเสนอภาพความแห้งแล้งกันดารของภาคอีสานสู่การรับรู้ในวงกว้าง ภาพธรรมชาติดังกล่าวได้รับการผลิตซ้ำอีกหลายครั้งในวรรณกรรมที่เกี่ยวกับภาคอีสานในยุคหลัง บทความนี้มีจุดประสงค์เพื่อที่จะศึกษาแนวคิดเกี่ยวกับธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมในบทกวีนิพนธ์ของ “นายผี” โดยใช้แนวทางของทฤษฎีวรรณกรรมวิจารณ์เชิงนิเวศ (ecocriticism) ทฤษฎีวาทกรรม (discourse) และการประกอบสร้างทางสังคม (social construction) มาเป็นฐานในการวิเคราะห์ ผลการศึกษาพบว่า ธรรมชาติที่นําเสนอในกวีนิพนธ์ของ “นายผี” สองเรื่อง คือ กวีนิพนธ์ “อีศาน” และ “อีศานล่ม” เป็นธรรมชาติที่อยู่ในสภาวะไม่สมดุล มีทั้งแห้งแล้ง ขาดพร่องและล้นเกิน กวีนําเสนอภาพดังกล่าวผ่านการใช้ภาษาและสัญญะ (sign) อย่างมีนัย แสดงถึงการประกอบสร้างทางสังคม ที่ความหมายของธรรมชาติขึ้นอยู่กับความคิดและการกําหนดของบุคคล การเลือกนําเสนอภาพธรรมชาติที่ขาดความสมดุลเป็นเจตนาของกวี ที่ได้รับอิทธิพลจากแนวคิดวรรณกรรมแนวมาร์กซิสต์ ธรรมชาติในที่นี่คือต้นเหตุของความเลวร้ายในชีวิต นำไปสู่การกดขี่ข่มเหงจากนายทุนและนักการเมืองที่โกงกิน อาจกล่าวได้ว่ากวีนิพนธ์ทั้งสองเรื่องได้สร้าง “วาทกรรมเกี่ยวกับภาคอีสาน” ขึ้นมาโดยปริยาย วาทกรรมดังกล่าวได้สร้างอัตลักษณ์ (identity) ให้กับภาคอีสานว่าเป็นดินแดนที่แห้งแล้งกันดารและอดอยาก ซึ่งต่อมาวาทกรรมนี้ได้รับการผลิตซ้ำอีกหลายครั้งในวรรณกรรมเกี่ยวกับภาคอีสานที่เขียนขึ้นในยุคหลัง เมื่อพิจารณาแนวคิดเกี่ยวกับธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมที่นําเสนอภายใต้ “วาทกรรมอีสาน” พบว่าเป็นแนวคิดที่ยึดเอาธรรมชาติเป็นศูนย์กลาง (ecocentrism) ซึ่งให้ความสําคัญกับบทบาทของธรรมชาติว่า ยิ่งใหญ่เหนือการควบคุมของมนุษย์อย่างไรก็ตาม เนื่องจากเป็นวรรณกรรมในแนวเพื่อชีวิต การมองธรรมชาติจึงมีลักษณะเป็นกลไกอย่างหนึ่งที่มีส่วนในการกำหนดชะตามกรรมของมนุษย์ เช่นเดียวกับกลไกอื่นๆ ทางสังคม