การออกแบบภูมิทัศน์บริเวณจุดเปลี่ยนรูปแบบการเดินทางในชุมชนท่องเที่ยวอย่างมีส่วนร่วม : กรณี ชุมชนริมคลองมหาสวัสดิ์ จังหวัดนครปฐม

บทคัดย่อ

การออกแบบภูมิทัศน์บริเวณจุดเปลี่ยนรูปแบบการเดินทางภายในชุมชนท่องเที่ยวอย่างมีส่วนร่วม กรณี ชุมชนริมคลองมหาสวัสดิ์ จังหวัดนครปฐม โดยชุมชนริมคลองมหาสวัสดิ์เป็นชุมชนหนึ่งในพื้นที่ภาคกลางที่มีพื้นฐานมาจากการทำเกษตรกรรม ได้มีการรวมกลุ่มของเกษตรกรเพื่อเปิดชุมชนเป็นแหล่งท่องเที่ยวเชิงเกษตร โดยการล่องเรือท่องเที่ยวทางน้ำ ภายใต้ชื่อว่า “ล่องเรือ...ชมสวนเลียบคลองมหาสวัสดิ์” ในปัจจุบันได้กลายเป็นแหล่งท่องเที่ยวเชิงเกษตรที่มีชื่อเสียง จุดเริ่มต้นของเส้นทางล่องเรือท่องเที่ยวและเส้นทางท่องเที่ยวอยู่ในพื้นที่บริเวณวัดสุวรรณาราม ซึ่งเป็นพื้นที่สาธารณะที่มีนักท่องเที่ยวทั้งคนไทยและต่างชาติ รวมทั้งคนในชุมชนเข้ามาใช้จำนวนมาก เนื่องจากเป็นจุดที่มีเส้นทางสัญจรทั้งทางบก ทางน้ำและทางรางมาบรรจบกัน หรือเรียกว่า “จุดเปลี่ยนรูปแบบการเดินทาง” บทความนี้มีวัตถุประสงค์ คือ 1) เพื่อศึกษาลักษณะทางกายภาพและลักษณะกิจกรรมบริเวณจุดเปลี่ยนรูปแบบการเดินทางภายในชุมชนริมคลองมหาสวัสดิ์ 2) เพื่อวิเคราะห์ศักยภาพ ปัญหาทางกายภาพ และความสัมพันธ์ของลักษณะทางกายภาพและลักษณะกิจกรรมบริเวณจุดเปลี่ยนรูปแบบการเดินทางภายในชุมชนริมคลองมหาสวัสดิ์ 3) เสนอแนวทางการออกแบบภูมิทัศน์บริเวณจุดเปลี่ยนรูปแบบการเดินทางภายใต้กระบวนการมีส่วนร่วม ในชุมชนริมคลองมหาสวัสดิ์ วิธีการวิจัยใช้ข้อมูลทุติยภูมิ การสำรวจพื้นที่ การสังเกตการณ์อย่างไม่มีส่วนร่วม การสัมภาษณ์เชิงลึก ร่วมกับการนำเสนอแนวความคิดในการออกแบบและแบบผังบริเวณผ่านกระบวนการมีส่วนร่วม โดยวิธีการประชุมกลุ่มย่อยและการประชุมเพื่อรับฟังความคิดเห็นจากชาวชุมชนและภาคส่วนที่เกี่ยวข้อง ดำเนินการวิจัยในระหว่างเดือนมกราคม - ธันวาคม พ.ศ. 2562 ผลการวิจัยพบว่า ชุมชนนี้มีวัดเป็นจุดศูนย์กลางของจุดเปลี่ยนเส้นทางการสัญจร ดังนั้น การออกแบบได้กำหนดแนวคิดในการออกแบบให้เน้นเอกลักษณ์กลุ่มอาคารของวัดสำคัญในชุมชนให้เป็นที่หมายตาที่โดดเด่นสง่างาม ออกแบบปรับปรุงพื้นที่โล่งและพื้นที่ริมน้ำให้สอดคล้องกับผังอาคารสำคัญของวัด สามารถรองรับกิจกรรมการท่องเที่ยว กิจกรรมทางประเพณีวัฒนธรรมและการดำเนินชีวิตริมน้ำของคนในท้องถิ่นได้อย่างมีประสิทธิภาพ โดยกำหนดพื้นที่เป็น 8 ลานสำคัญ ได้แก่ ลานริมน้ำ ลานพิพิธภัณฑ์ ลานวัด ลานจอดรถ ลานโรงเรียน ลานสถานีรถไฟ ลานจอดรถชั่วคราว และลานพักผ่อนริมน้ำ โดยมีรายละเอียด คือ 1) ลานริมน้ำ กำหนดให้รองรับกิจกรรมหลากหลายประเภท เชื่อมต่อโดยตรงกับศูนย์บริการนักท่องเที่ยว ส่งเสริมให้เป็น “จุดเปลี่ยนรูปแบบการเดินทางหลักระหว่างบกและน้ำ" 2) ลานพิพิธภัณฑ์ กำหนดให้เป็นพื้นที่กิจกรรมสำคัญของชุมชน รองรับทั้งการเรียนรู้ การพบปะ และการท่องเที่ยว โดยทำหน้าที่เป็น "ศูนย์รวมกิจกรรม" และเป็นจุดเปลี่ยนผ่านระหว่างการเดินเท้ากับกิจกรรมริมคลอง 3) ลานวัด เป็นจุดศูนย์กลางเชิงสัญลักษณ์ การออกแบบเน้นแนวแกนหลักทางทิศเหนือ–ใต้ที่เชื่อมต่อกับท่าเทียบเรือและประตูทางเข้าวัด เพื่อเปิดมุมมองและฟื้นฟูแนวแกนประวัติศาสตร์เดิม ลานนี้มีบทบาท "เชื่อมโยงเส้นทางการสัญจรตามแนวแกนเหนือ–ใต้" 4) ลานจอดรถหลัก ทำหน้าที่เป็น "พื้นที่รองรับระบบการเดินทาง" สำหรับผู้เดินทางด้วยรถยนต์ส่วนตัว โดยมีการจัดระบบพื้นที่จอดอย่างมีระเบียบ และมีองค์ประกอบภูมิทัศน์ที่สร้างบรรยากาศเชิงต้อนรับ ก่อนเข้าสู่พื้นที่ 5) ลานโรงเรียน เป็นพื้นที่อเนกประสงค์เชื่อมโยงระหว่างโรงเรียนกับวัด ทำหน้าที่เป็น "พื้นที่ใช้งานร่วมกัน" กับชุมชนโดยรอบ เสริมภาพลักษณ์เชิงบวกของบริเวณทางเข้า 6) ลานสถานีรถไฟ กำหนดให้เป็น "จุดเชื่อมต่อหลัก" ที่รองรับผู้โดยสารที่เดินทางมาจากภายนอกพื้นที่โดยรถไฟ มีบทบาทสำคัญในระบบ "เส้นทางสัญจรของพื้นที่แบบเน้นระบบขนส่งมวลชน" 7) ลานจอดรถชั่วคราว ได้รับการออกแบบเพื่อรองรับการใช้งานในช่วงที่มีการจัดกิจกรรมประเพณีสำคัญ ซึ่งมีปริมาณยานพาหนะเข้าสู่พื้นที่สูงกว่าปกติ พื้นที่นี้กำหนดเป็น “ลานจอดเฉพาะกิจ” 8) ลานพักผ่อนริมน้ำ อยู่บริเวณเชิงสะพานซึ่งมีพื้นที่จำกัด การออกแบบจึงกำหนดให้มีพื้นที่พักคอยและเป็นจุดชมทัศนียภาพที่สวยงามของวัด มีท่าเทียบเรือที่ปลอดภัยและขึ้น-ลงสะดวก ลานนี้ทำหน้าที่เป็น "พื้นที่เปลี่ยนผ่านทางภูมิทัศน์" ที่เชื่อมฝั่งชุมชนเข้ากับฝั่งวัดเข้าด้วยกัน โดยมีสรุปผลการวิจัยว่า ในการรักษาเอกลักษณ์ของชุมชนต้องมีการจัดทำคู่มือการออกแบบ มาตรการ ข้อกำหนด เทศบัญญัติหรือข้อบัญญัติท้องถิ่นเพื่อสร้างความเป็นเอกลักษณ์ ตลอดจน เพื่อเป็นการควบคุมสภาพแวดล้อมและภูมิทัศน์ของพื้นที่ให้เกิดความมีระเบียบ สวยงาม สะดวกและปลอดภัยทั้งต่อผู้อยู่อาศัยและผู้มาเยือน ภายใต้มาตรการควบคุมและมาตรการส่งเสริมในการพัฒนาทางด้านกายภาพทางภูมิทัศน์ของชุมชน