กลุ่มอีเลิ้งกับข้อเสนอเชิงนโยบายเพื่อพัฒนาศิลปะชุมชนในประเทศไทย

บทคัดย่อ

แม้ว่าแนวคิดเรื่องศิลปะชุมชนจะได้รับการกล่าวถึงมากขึ้นในวงการศิลปะไทยร่วมสมัย แต่ในเชิงนโยบายกลับพบว่ายังขาดระบบสนับสนุนที่มั่นคง ยั่งยืน และสอดคล้องกับบริบทจริงของชุมชน ศิลปะชุมชนในประเทศไทยส่วนใหญ่มีแนวโน้มเกิดขึ้นอย่างไม่ต่อเนื่อง ขาดโครงสร้างสนับสนุนจากภาครัฐหรือสถาบันที่เหมาะสม อีกทั้งมักไม่สามารถสร้างความเชื่อมโยงเชิงลึกกับชุมชนได้จริง ก่อให้เกิดคำถามถึงความยั่งยืน ผลกระทบ และบทบาทของศิลปะในการพัฒนาสังคม

งานวิจัยนี้มุ่งสำรวจกลุ่มอีเลิ้ง (E-Lerng Artists Collective) ซึ่งดำเนินงานด้านศิลปะชุมชนในย่านนางเลิ้ง กรุงเทพมหานครอย่างต่อเนื่องมาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2551 โดยเฉพาะการทำงานร่วมกับชุมชนในรูปแบบที่ไม่อิงกับสถาบันรัฐ ไม่ยึดติดกับวาทกรรมกระแสหลัก และอาศัยพลังความสัมพันธ์ระยะยาวเป็นหัวใจสำคัญ งานวิจัยนี้จัดทำขึ้นโดยผู้วิจัยในฐานะ “ผู้ร่วมปฏิบัติการ” (practitioner–researcher) ที่มีส่วนร่วมกับกลุ่มอีเลิ้งในหลากหลายบทบาท เช่น ศิลปิน นักวิจัย ภัณฑารักษ์ และอาสาสมัคร ส่งผลให้สามารถเข้าถึงกระบวนการทำงาน แนวคิด และพลวัตภายในกลุ่มได้อย่างลึกซึ้งจากภายใน

วัตถุประสงค์หลักของงานวิจัยนี้คือ (1) ศึกษาพัฒนาการ โครงสร้าง และรูปแบบการดำเนินงานของกลุ่มอีเลิ้งในฐานะกลุ่มศิลปะชุมชนระยะยาว (2) วิเคราะห์เงื่อนไขทางสังคม นโยบาย และโครงสร้างวัฒนธรรมที่เอื้อต่อหรือเป็นอุปสรรคต่อศิลปะชุมชนในประเทศไทย ผ่านกรณีศึกษาของกลุ่มอีเลิ้ง และ (3) เสนอข้อเสนอเชิงนโยบายที่เหมาะสมต่อการพัฒนาและสนับสนุนศิลปะชุมชนในระยะยาว อันอิงจากบทเรียนของกลุ่มอีเลิ้งและการวิเคราะห์เชิงเปรียบเทียบกับทฤษฎีสำคัญที่เกี่ยวข้อง

การวิจัยใช้ระเบียบวิธีแบบคุณภาพโดยผสมผสานหลากหลายเครื่องมือ ได้แก่ การสัมภาษณ์กึ่งโครงสร้างกับสมาชิกกลุ่มอีเลิ้ง ศิลปินร่วมโครงการ ผู้นำชุมชน และผู้เชี่ยวชาญด้านนโยบายวัฒนธรรม การสังเกตแบบมีส่วนร่วมในพื้นที่จริง การเก็บข้อมูลภาคสนาม เอกสาร และภาพถ่าย รวมถึงการวิเคราะห์เชิงเนื้อหาและการสังเคราะห์ข้อมูลเพื่อเปรียบเทียบกับกรอบแนวคิดสำคัญต่าง ๆ ได้แก่ แนวคิด “Community Art as Decentralized Social Infrastructure” ซึ่งเป็นแนวคิดใหม่ที่พัฒนาขึ้นโดยผู้วิจัย อธิบายศิลปะชุมชนในฐานะโครงสร้างทางสังคมที่ไม่ขึ้นต่ออำนาจส่วนกลาง แต่เกิดจากพลังของความสัมพันธ์ ความไว้เนื้อเชื่อใจ และการมีส่วนร่วมอย่างสมัครใจของคนในพื้นที่ ทั้งนี้ได้มีการเปรียบเทียบกับแนวคิด “Cultural Infrastructure” ของ Markusen และ Gadwa (2010), แนวคิด Dialogical Aesthetics ของ Kester (2004), ทฤษฎี The Social Turn ของ Bishop (2006), และการวิพากษ์เชิงนโยบายของ Matarasso (1997)

ผลการศึกษาชี้ให้เห็นว่า กลุ่มอีเลิ้งมีลักษณะของการเป็น “โครงสร้างทางสังคมแบบกระจายอำนาจ” ซึ่งเน้นการทำงานผ่านความสัมพันธ์ระยะยาวกับชุมชน ไม่อิงกับแหล่งทุนถาวรหรือวาทกรรมหลักของสถาบันศิลปะ กลุ่มสามารถยืดหยุ่นกับบริบทที่เปลี่ยนแปลงได้อย่างต่อเนื่อง โดยทำหน้าที่เป็นทั้งพื้นที่สร้างสรรค์ ศูนย์กลางการเรียนรู้ แพลตฟอร์มการจัดการทรัพยากร และพื้นที่พัฒนาเยาวชนและผู้นำชุมชนรุ่นใหม่ ตัวอย่างกิจกรรมของกลุ่มสะท้อนการทำงานแบบสหสาขาวิชา (transdisciplinary) ที่เชื่อมโยงศิลปะกับการศึกษา สุขภาวะ วัฒนธรรมท้องถิ่น และเศรษฐกิจสร้างสรรค์ โดยใช้กระบวนการมีส่วนร่วมเป็นแกนกลาง

ข้อเสนอเชิงนโยบายที่สำคัญจากงานวิจัยนี้ ได้แก่ การสร้างระบบสนับสนุนจากฐานราก (bottom-up support) โดยเน้นการให้ทุนแบบยืดหยุ่น การสนับสนุนระยะยาวที่ไม่ผูกติดกับโครงการ การพัฒนากลไกกลางเพื่อเชื่อมโยงรัฐ ภาคประชาสังคม และชุมชนอย่างเท่าเทียม รวมถึงการเปลี่ยนบทบาทของรัฐจาก “ผู้นำ” มาเป็น “ผู้สนับสนุน” ที่เอื้อต่อการถ่ายทอดความรู้จากพื้นที่จริง ข้อเสนอเหล่านี้ไม่เพียงจำกัดอยู่แค่แวดวงศิลปะ หากแต่สะท้อนถึงศักยภาพของศิลปะชุมชนในการสร้างโครงสร้างสังคมที่ยืดหยุ่น ยั่งยืน และตอบสนองต่อความต้องการที่แท้จริงของผู้คน