การผลิตเมล็ดพันธุ์พืชผักเพื่อส่งออกในพื้นที่ชายแดนไทย-ลาว: การควบคุมที่ดินและการเปลี่ยนแปลงการใช้ที่ดิน

บทคัดย่อ

บทความนี้ใช้ข้อมูลพื้นฐานมาจากการวิจัยเชิงคุณภาพ เรื่อง “การเปลี่ยนแปลงการใช้และการถือครองที่ดินของเกษตรกร ภายใต้การขยายตัวของพืชเศรษฐกิจในพื้นที่ชายแดนไทย-ลาว” โดย เนตรดาว เถาถวิล และ นพพร ช่วงชิง (2558) ซึ่งการวิจัยนี้ศึกษาการขยายตัวของการผลิตพืชผักเพื่อเอาเมล็ดพันธุ์ ในหมู่บ้านชายแดนไทย-ลาว ในเขต จ.อำนาจเจริญ การวิจัยต้องการตอบคำถาม 3 ข้อ ดังนี้ (1) เงื่อนไขที่สนับสนุนให้เกิดการขยายตัวของพืชเศรษฐกิจในพื้นที่ชายแดนเป็นอย่างไร (2) กลไกและกระบวนการขยายตัวของการผลิตพืชเศรษฐกิจในพื้นที่ชายแดนเป็นอย่างไร และ (3) การขยายตัวดังกล่าว ส่งผลกระทบต่อการใช้การถือครองที่ดินของชุมชนอย่างไร

การวิจัยมีข้อค้นพบดังนี้ (1) เงื่อนไขที่สนับสนุนให้เกิดการขยายตัวของพืชเศรษฐกิจในพื้นที่ชายแดน ได้แก่ การมีแรงงานจากประเทศเพื่อนบ้าน สภาพดินฟ้าอากาศ ที่ดินติดเขตป่าชายแดนที่อาจบุกเบิกครอบครองได้ และการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานอย่างต่อเนื่องของรัฐ ซึ่งมีส่วนเอื้ออำนวยให้การผลิตพืชผักเพื่อเอาเมล็ดพันธุ์ในพื้นที่ชายแดนสามารถทำได้ (2) กลไกและกระบวนการขยายตัวของพืชเศรษฐกิจในพื้นที่ชายแดนอีสาน เกิดขึ้นภายใต้การขยายตัวของระบบอุตสาหกรรมเกษตร (Agro-industrial) ในประเทศไทย กลไกที่บริษัทผู้ค้าเมล็ดพันธุ์ใช้ส่งเสริมการผลิตเมล็ดพันธุ์ในหมู่บ้านกรณีศึกษา คือระบบเกษตรพันธสัญญา (contract farming) ซึ่งให้ประโยชน์แก่บริษัทในการเข้าถึงที่ดินและแรงงานของเกษตรกร และได้ผลผลิตในปริมาณและคุณภาพที่ต้องการ ส่วนเกษตรกรก็ได้ประโยชน์จากการเข้าถึงตลาด ทุนและความรู้ ทำให้เกษตรกรจำนวนมากประสบความสำเร็จสามารถสร้างฐานะให้ดีขึ้นได้ (3) ผลกระทบต่อการใช้และการถือครองที่ดินจากการขยายตัวของพืชเศรษฐกิจ เนื่องจากการผลิตเมล็ดพันธุ์พืชผักใช้ที่ดินน้อย การบูมของพืชเศรษฐกิจชนิดนี้ในพื้นที่ชายแดน จึงไม่ทำให้เกิดตลาดซื้อขายที่ดิน เพราะเกษตรกรยังคงต้องการเก็บรักษาที่ดินไว้เป็นทรัพย์สินของครอบครัวและตระกูล และมีการใช้ที่ดินปลูกพืชหลายๆ อย่างอย่างต่อเนื่อง