ความเข้มแข็งของครอบครัวและการเกื้อกูลกันระหว่างบิดามารดาสูงอายุและบุตรวัยผู้ใหญ่ในประเทศไทย

บทคัดย่อ

บทความนี้มีวัตถุประสงค์สำคัญในการศึกษา 2 ประการ คือ  (1) เพื่อศึกษาความเป็นปึกแผ่นของครอบครัวผู้สูงอายุไทยในปัจจุบัน โดยเฉพาะด้านที่ปรากฏให้เห็นเป็นรูปธรรม ได้แก่ ด้านโครงสร้างของครอบครัว ด้านความเชื่อมโยงสัมพันธ์กัน และด้านการปฏิบัติตามหน้าที่ และ (2) เพื่อวิเคราะห์จัดประเภท (Typology) ของการเกื้อกูลกันระหว่างผู้สูงอายุไทยกับบุตรวัยผู้ใหญ่จากมุมมองของผู้สูงอายุ โดยวิธี Latent Class Analysis (LCA) การศึกษาความเป็นปึกแผ่นและการวิเคราะห์ด้วย LCA จะเป็นการศึกษาเปรียบเทียบระหว่างกลุ่มอายุ ได้แก่ ผู้สูงอายุวัยต้น (อายุ 60-69 ปี) วัยกลาง (อายุ 70-79 ปี) และวัยปลาย (อายุ 80 ปีหรือสูงกว่า) สำหรับข้อมูลในการศึกษาได้นำมาจากข้อมูลจากการสำรวจระยะยาวด้วยตัวอย่างครัวเรือนซ้ำ รอบที่ 2 (2560) ของโครงการศึกษาสุขภาพ การสูงอายุ และการเกษียณในประเทศไทย เพื่อวิเคราะห์แบบข้อมูลภาคตัดขวาง

ผลการศึกษา: ผลการศึกษาความเป็นปึกแผ่นของครอบครัวใน 3 ด้าน พบว่า ความเป็นปึกแผ่นในแต่ละด้านที่ศึกษาอันหมายถึงความสัมพันธ์หรือการมีปฎิสัมพันธ์กับบุตรวัยผู้ใหญ่ในด้านต่างๆก็มีแนวโน้มที่จะเพิ่มมากขึ้นด้วย ไม่ว่าจะเป็นประเด็นของการพักอาศัยอยู่กับบุตร ความถี่ในการติดต่อพูดคุยกับบุตร หรือการมีบทบาทเป็น “ผู้รับ” ทรัพยากรความช่วยเหลือจากบุตรอย่างเดียว โดยตัวบ่งชี้ความเป็นปึกแผ่นเหล่านี้มีสัดส่วนที่สูงขึ้นในบิดามารดาสูงอายุวัยปลาย เมื่อเปรียบเทียบกับวัยต้นและวัยกลาง ซึ่งอาจจะตีความได้ว่าเมื่อบิดามารดามีอายุมากขึ้น สถานะของการพึ่งตนเองได้เปลี่ยนไปเป็นการพึ่งพาผู้อื่นโดยเฉพาะบุตรในแง่ของเศรษฐกิจ สังคม และสุขภาพ เนื่องจากความทรุดโทรมทางด้านร่างกายและจิตใจ จึงต้องการการเอาใจใส่ดูแลช่วยเหลือมากขึ้น

การวิเคราะห์ LAC จากมุมมองของผู้สูงอายุ ได้ผลแยกแยะการสนับสนุนระหว่างบิดามารดาสูงอายุและบุตรวัยผู้ใหญ่ ออกเป็น 4 ประเภท ได้แก่ “ห่างเหินจากลูก” “เห็นหน้าลูก” “แลกเปลี่ยนด้วยบริการ” และ “มีลูกกตัญญู” โดยสัดส่วนของผู้สูงอายุที่มีการสนับสนุนในแต่ละประเภทตามลำดับ ดังนี้ 41%, 6%, 29%, and 24%  นอกจากนั้น ประเภทการสนับสนุนระหว่างบิดามารดาและบุตรในแต่ละกลุ่มอายุยังแตกต่างกัน และสามารถแสดงให้เห็นด้วยหลักฐานเชิงประจักษ์ถึงกระบวนการเปลี่ยนแปลงของปฏิสัมพันธ์ระหว่างรุ่นในช่วงชีวิตของคน โดยรวม ผลการศึกษา แสดงให้เห็นถึงบรรทัดฐานทางสังคมที่เกี่ยวข้องกับความกตัญญูต่อบุพการียังคงอยู่ในสังคมไทย แต่พฤติกรรมในการแสดงออกได้มีการเปลี่ยนแปลงจากรูปแบบเดิมที่การช่วยเหลือและสนับสนุนแก่บิดามารดาทั้งในรูปของเงินและสิ่งที่ไม่ใช่เงิน มาเป็นอย่างน้อยมีการติดต่อพูดคุยกับบิดามารดาอย่างสม่ำเสมอ หรือบิดามารดาแลกเปลี่ยนความช่วยเหลือในด้านที่ไม่ใช่เงิน ซึ่งเป็นการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมให้เหมาะสมกับสภาพของสังคมที่เปลี่ยนไป และการเกื้อหนุนผู้สูงอายุจากครอบครัวมีแนวโน้มที่จะเป็นการดูแลที่มีระยะยาวขึ้น ผู้สูงอายุจึงอาจต้องเกี่ยวพันกับสมาชิกในครอบครัวหลายรุ่นด้วยกัน ดังนั้นข้อเสนอแนะเชิงนโยบายที่สำคัญ คือ การป้องกันไม่ให้มีปัญหาช่องว่างระหว่างรุ่นวัยในครอบครัว