อนุกรมวิธานพื้นบ้านเกี่ยวกับ “ว่านไสยเวช” กับความเชื่อและพิธีกรรมในสังคมอีสานร่วมสมัย
Main Article Content
บทคัดย่อ
บทความวิจัยนี้มุ่งศึกษาวิธีคิดในการจัดอนุกรมวิธานพื้นบ้านเกี่ยวกับ “ว่านไสยเวช” ในสังคมอีสาน และวิเคราะห์การสืบทอดความเชื่อและพิธีกรรม รวมทั้งบทบาทของว่านดังกล่าว ด้วยกรอบแนวคิดทางคติชนวิทยา เก็บข้อมูลภาคสนามระหว่างปี 2564-2566 ผลการศึกษาพบว่าหมอพื้นบ้านและนักสะสมว่านในอีสานมีวิธีคิดในการจัดประเภท “ว่านไสยเวช” อย่างเป็นระบบในฐานะที่เป็น “ยา” และ “อาคม” โดยใช้ความรู้เชิงประจักษ์ในการสร้างความหมายและจัดลำดับชั้นของว่านชนิดต่าง ๆ ซึ่งองค์ความรู้เกี่ยวกับการจัดประเภท “ว่านไสยเวช” สัมพันธ์กับการสืบทอดความเชื่อและพิธีกรรม ทั้งพิธีกรรมการหาว่าน พิธีกรรมที่ใช้ว่านรักษาความเจ็บป่วย และพิธีกรรมที่นำว่านมาทำเป็นวัตถุมงคล อนุกรมวิธานพื้นบ้านรวมทั้งความเชื่อและพิธีกรรมเหล่านี้มีบทบาทในการรักษา
ความเจ็บป่วย เป็นที่พึ่งทางจิตใจ เป็นแบบแผนควบคุมพฤติกรรมของคนอีสาน ช่วยสร้างเครือข่ายความรู้ของผู้ปลูกว่าน ยิ่งไปกว่านั้นยังมีบทบาทในการสร้างมูลค่าเพิ่มให้แก่ธุรกิจความเชื่อในบริบทเศรษฐกิจสร้างสรรค์ การศึกษานี้จึงเป็นอีกหนึ่งแนวทางในการศึกษาเกี่ยวกับคติชนพืช (Plant Lore) ได้ต่อไปในอนาคต
Article Details
เอกสารอ้างอิง
ภาษาไทย
โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์ และยงศักดิ์ ตันติปิฎก. (2550). สุขภาพไทย วัฒนธรรมไทย.
กรุงเทพฯ: สำนักวิจัยสังคมและสุขภาพ.
ชนกพร อังศุวิริยะ. (2556). คำเรียกชื่อว่านในภาษาไทย: การศึกษาตามแนวอรรถศาสตร์
ชาติพันธุ์ ใน วารสารมนุษยศาสต์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัย
มหาสารคาม, 32(2), 40-51.
ชาญชัย คงเพียรธรรม และคณะ. (2556). เรื่องผีในอีสาน: ความเชื่อและพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับผี
ของกลุ่มชาติพันธุ์ลาว เขมร ส่วย และเวียดนาม ที่อาศัยอยู่ในบริเวณอีสานใต้ของ
ประเทศไทย. อุบลราชธานี: คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี.
ณรงค์ศักดิ์ ค้านอธรรม. (2551). ว่าน สมุนไพร ไม้มงคล. กรุงเทพฯ: บ้านและสวน.
ณัชรดา สมสิทธิ์ และวราเมษ วัฒนไชย. (2559). มุมมองและแนวคิดที่ปรากฏจากพิธีกรรมการแช่ว่าน
รางยาวัดเขาอ้อ อำเภอควนขนุน จังหวัดพัทลุง ใน รูสมิแล, 37(1), 38-55.
นพคุณ คุมา. (2549). การเปลี่ยนแปลงภูมิปัญญาเกี่ยวกับว่านที่มีต่อการผลิตและความสัมพันธ์
ในกลุ่มผู้ปลูกว่าน. วิทยานิพนธ์ปริญญามหาบัณฑิต สาขาวิชาการศึกษานอกระบบ
มหาวิทยาลัยเชียงใหม่
นพคุณ คุมา. (2554). ตำราพฤกษาวิเศษว่านยา. เล่ม 1 .เชียงใหม่.
ปรีชา พิณทอง. (2532). สารานุกรมภาษาอีสาน-ไทย-อังกฤษ. กรุงเทพฯ: ด่านสุทธาการพิมพ์.
ฝอยฝา พันธุฟัก. (2542). ว่าน. ใน สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคกลาง เล่ม 13 (น. 6072).
กรุงเทพฯ: มูลนิธิสารานุกรมวัฒนธรรมไทยธนาคารไทยพาณิชย์.
พัฒนา กิติอาษา. (2549). ทรงเจ้าเข้าผีในวัฒนธรรมสุขภาพไทย. พหุลักษณ์ทาง
การแพทย์กับสุขภาพในมิติสังคมและวัฒนธรรม. กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร.
พิเชษฐ เวชวิฐาน และคณะ. (2554). การศึกษาและจัดทำระบบฐานข้อมูลว่านและ
สมุนไพรไทยในจังหวัดสกลนคร. คณะทรัพยากรธรรมชาติ มหาวิทยาลัย
เทคโนโลยีราชมงคลอีสาน วิทยาเขตสกลนคร. (เอกสารอัดสำเนา).
ราชบัณฑิตยสถาน. (2556). พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เฉลิมพระเกียรติ
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคล เฉลิมพระชนมพรรษา
รอบ 5 ธันวาคม 2554 (น. 1112). กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน.
เลื่อน กัณหะกาญจนะ. (2513). คุณลักษณะว่านและวิธีปลูกว่าน. (พิมพ์ครั้งที่ 5).
กรุงเทพฯ: แพร่พิทยา.
ยงศักดิ์ ตันติปิฎก. (2548). ญาณวิทยากับการแพทย์พื้นบ้าน: มิติที่ขาดหายไปของการศึกษา
ภูมิปัญญาสุขภาพไทย. ภูมิปัญญาสุขภาพ ปฏิบัติการต่อรองของความรู้ท้องถิ่น.
กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร.
วิรุฬห์ วุฒิฤทธากุล และคณะ. (2561). ปัจจัยทางวัฒนธรรมที่มีผลกับความหมายของ
ว่านในระบบสุขภาพไทย ใน วารสารศรีนครินทรวิโรฒวิจัยและพัฒนา สาขา
มนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์, 10(20), 147-159.
ศิราพร ณ ถลาง. (2557). ทฤษฎีคติชนวิทยา: วิธีวิทยาในการวิเคราะห์ตำนาน-นิทานพื้นบ้าน.
(พิมพ์ครั้งที่ 3). กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.
สุภีร์ สมอนา. (2559). อีสานในม่านมายา. วารสารวิชาการสังคมมนุษย์ (มหาวิทยาลัย
ราชภัฏนครศรีธรรมราช), 2(1), 169-190.
สมศรี ผสมทรัพย์. (2527). การศึกษาทางอนุกรมวิธานของว่านในวงศ์พลับพลึง. บัณฑิตวิทยาลัย
มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์.
อมรรัตน์ รัตนสิริ. (2541). มานุษยวิทยาการแพทย์. ขอนแก่น: คลังนานาวิทยา.
ภาษาต่างประเทศ
Bascom, William. (1965). Four Functions of Folklore In The Study of
Folklore. New Jersey: Prentice-Hall.
Briggs, C. (2012). Toward a New Folklorist of Health. Journal of Folklore
Research. 49(3), 319-345.
สัมภาษณ์
ครูบาบุญยัง, (2565, เมษายน 8). พระวัดพระอินทร์แต่ง จังหวัดหนองคาย [สัมภาษณ์]
ครูบาอบ กนฺตธมฺโม, (2566, ธันวาคม 11). พระวัดป่าชฎาราม จังหวัดสกลนคร [สัมภาษณ์]
ณรงค์ศักดิ์ ค้านอธรรม, (2565, ตุลาคม 19). นักสะสมว่าน กรุงเทพมหานคร [สัมภาษณ์]
พระอาจารย์โขง ปิยธมฺโม, (2566, ธันวาคม 13). พระวัดป่าอุณาโลม จังหวัดร้อยเอ็ด [สัมภาษณ์]
เพลิน ทับนอก, (2566, กุมภาพันธ์ 4). แม่บ้านเกษตรกรบ้านว่าน จังหวัดหนองคาย [สัมภาษณ์]
เอก นาครทรรพ, (2566, มีนาคม 24). หมอว่านในจังหวัดหนองคาย [สัมภาษณ์]