การพัฒนา “ผลิตภัณฑ์ชุมชน” เพื่อการเปลี่ยนผ่านไปสู่ความยั่งยืน: ข้อสังเกตจากงานวิจัยการท่องเที่ยวเกษตร ลานตากฟ้า-คลองโยง จังหวัดนครปฐม

บทคัดย่อ

บทความนี้วิเคราะห์การเปลี่ยนผ่านของพื้นที่เกษตรกรรมลานตากฟ้า-คลองโยง จากที่เคยเป็นนาข้าวที่อุดมสมบูรณ์ในลุ่มน้ำนครชัยศรีสู่พื้นที่กึ่งชนบทชานเมืองที่หนาแน่นขึ้น ซึ่งก็คล้ายคลึงกับพื้นที่เกษตรกรรมอื่น ๆ แถบชานเมืองที่ถูกเบียดและกลืนกลายทั้งในแง่ของพื้นที่ทางกายภาพและพื้นที่ทางสังคม การเปลี่ยนผ่านนี้ทำให้ชุมชนเกษตรกรรมเกิดความเสี่ยงจากพิบัติภัย เผชิญกับความผันผวนและไม่แน่นอน และคุณค่าของเกษตรกรรมถูกลดทอนลงจนผู้คนไม่เห็นการทำเกษตรกรรมเป็นงานหลักที่จะดำรงชีวิตได้อีกต่อไป แม้ว่าสถานการณ์อุทกภัยครั้งใหญ่ในปี พ.ศ. 2554 จะส่งผลกระทบอย่างหนักต่อเกษตรกรรมในบริเวณนี้ แต่ก็เป็นจุดหักเหให้หลายครอบครัวหันมารื้อฟื้นข้าวพันธุ์พื้นเมืองอย่างจริงจัง ลานตากฟ้า-คลองโยงกลายเป็นพื้นที่ศึกษาดูงานของสถาบันการศึกษาหลายแห่ง และความเป็นพื้นที่ชานเมืองที่ใกล้เคียงจุดท่องเที่ยวที่มีชื่อเสียงทำให้หลายคนเกิดความสนใจพัฒนา “ผลิตภัณฑ์ชุมชน” เพื่อขับเคลื่อนความพยายามที่จะขยายพื้นที่เกษตรอินทรีย์และเป็นแหล่งอาหารปลอดภัยให้กับคนในเมืองและบริเวณใกล้เคียง อย่างไรก็ดี นัยของ “ผลิตภัณฑ์” ในที่นี่ไม่ใช่เป็นเพียงผลผลิตหรือสินค้าจำหน่ายแบบโอท็อปเท่านั้น แต่เป็นแนวทางการท่องเที่ยวเพื่อเรียนรู้ชุมชนเกษตรกรรม ซึ่งกระบวนการพัฒนาการท่องเที่ยวนี้ออกแบบให้เกิดการเปลี่ยนผ่านในเชิงความคิดเกี่ยวกับชุมชนการสร้างความสัมพันธ์ใน “การผลิต” แบบใหม่ การฟื้นฟูอดีตในฐานะความทรงจำร่วมของสังคม การปรับเปลี่ยนมุมมองเกี่ยวกับพื้นที่และสิ่งแวดล้อม การมีส่วนร่วมของภาคส่วนต่าง ๆ ที่เห็นคุณค่าของพื้นที่ไม่ใช่ในฐานะที่ดินและแหล่งน้ำเพื่อปัจจัยการผลิตอย่างเดียว ฯลฯ ซึ่งการพัฒนา “ผลิตภัณฑ์” นี้เป็นการทวนกระแสการเปลี่ยนผ่านที่เกิดขึ้นมาหลังจากที่เกษตรกรรมซบเซาลงและความสัมพันธ์ในชุมชนและเครือญาติค่อย ๆ กร่อนกลาย การทวนกระแสเพื่อการเปลี่ยนผ่านครั้งใหม่นี้จึงค่อนข้างยากลำบากและต้องอาศัยเวลา รวมทั้งต้องอาศัยแกนกลางสมานความสัมพันธ์และความร่วมมือโดยมีภาพอนาคตของความยั่งยืนร่วมกันไม่ใช่เพียงแต่ระดับชุมชนเท่านั้น แต่ต้องเป็นภาพอนาคตในระดับที่กว้างขวางกว่านั้นมาก