ศึกษาคติจักรพรรดิราชที่ปรากฏในศิลปกรรมสมัยรัตนโกสินทร์

บทคัดย่อ

          การศึกษาคติจักรพรรดิราชที่ปรากฏในศิลปกรรมสมัยรัตนโกสินทร์นี้ มีวัตถุประสงค์ ๓ ประการ ได้แก่ (๑) เพื่อศึกษาคติเกี่ยวกับจักรพรรดิราชในพระไตรปิฎก และพัฒนาการของคติจักรพรรดิราชในอรรถกถา คัมภีร์พระพุทธศาสนานิกายมหายาน และวรรณกรรมบาลีในชั้นหลัง (๒) เพื่อศึกษาที่มา แนวคิด และการใช้คติจักรพรรดิราชในชนชั้นนำ สมัยรัชกาลที่ ๑-๕ (๓) เพื่อศึกษาคติจักรพรรดิราชที่ปรากฏในศิลปกรรมต่าง ๆ ในสมัยรัชกาลที่ ๑-๕ โดยใช้ระเบียบการวิจัยเชิงเอกสาร

          ผลการวิจัยพบว่า คติจักรพรรดิราช เริ่มก่อเค้าตั้งแต่ก่อนที่พระพุทธศาสนาจะบังเกิดขึ้น ชนชั้นปกครองทำพิธีราชสูยะและวาชเปยยะเพื่อให้เป็นพระเจ้าจักรพรรดิคือผู้ให้จักรหมุนไปด้วยอำนาจ ในพระพุทธศาสนาพระเจ้าจักรพรรดิทรงให้อำนาจแผ่ไปด้วยคุณธรรมของพระองค์ นอกจากนี้พระเจ้าจักรพรรดิยังมีสมบัติพิเศษเป็น รัตนะ ๗ ประการ และคุณสมบัติที่เหนือกว่ามนุษย์ทั่วไปซึ่งเกิดได้ด้วยคุณธรรม ต่อมาในนิกายมหายานมีการจำแนกประเภทของพระเจ้าจักรพรรดิเป็นระดับต่าง ๆ  ฝ่ายเถรวาทเองก็มีการจำแนกประเภทของพระเจ้าจักรพรรดิ นับตั้งแต่คัมภีร์ทีปวงศ์  พระมหากษัตริย์และชนชั้นนำที่นับถือพระพุทธศาสนาเถรวาทอย่างลังกาวงศ์ คือ  ลังกา สุโขทัย ล้านนา อยุธยา มาจนถึงรัตนโกสินทร์ ต่างนำเอาคติจักรพรรดิราชมาใช้ผ่านทางพระนาม พระราชจริยวัตร เป็นต้น โดยเฉพาะสถาปัตยกรรม และศิลปกรรม เพื่อส่งเสริมให้พระองค์เป็นกษัตริย์ตามอุดมคติของพระพุทธศาสนาเถรวาท ในทางศิลปกรรม ในสมัยรัตนโกสินทร์ตั้งแต่รัชกาลที่ ๑ - ๕ พบคติจักรพรรดิ ทั้งในพระพุทธรูปทรงเครื่องต้นอย่างพระมหาจักรพรรดิ ที่เป็นพระพุทธรูปฉลองพระองค์ โดยอ้างคติความเป็นกษัตริย์ผู้เป็นพระโพธิสัตว์หรือยึดเข้ากับตำนานในมหาชมพูบดีสูตร ในจิตรกรรมฝาผนังพบจิตรกรรมเรื่องมหาชมพูบดีสูตรมากที่สุด  จิตรกรรมเรื่องรัตนะ ๗ ประการของพระเจ้าจักรพรรดิ นอกจากนี้ยังพบจิตรกรรมเรื่องมหาสุทัสสนสูตร มันธาตุราชชาดก กาลิงคโพธิชาดก เป็นต้น โดยในสมัยรัชกาลที่ ๓ เป็นสมัยที่พบศิลปกรรมที่เกี่ยวข้องกับคติจักรพรรดิราชมากที่สุด ก่อนจะเริ่มหมดความนิยมลงในรัชกาลที่ ๔ และหมดไปในรัชกาลที่ ๕