คำศัพท์ “ธรรมจักษุ”: การอธิบายผ่านแนวคิดเกมภาษาของลุดวิก วิทเกนสไตน์

บทคัดย่อ

ในพระไตรปิฎก ธรรมจักษุ หมายถึง โสดาปัตติมรรคเท่านั้น เเต่ในอรรถกถาและฎีกา ธรรมจักษุมีคำนิยามแตกต่างกัน บางแห่งระบุว่า ธรรมจักษุ หมายถึง โสดาปัตติมรรค บางแห่ง หมายถึงมรรค ๓ ผล ๓ บางแห่ง หมายถึงมรรค ๔ ผล ๔ อย่างไรก็ดี อาจถูกวิพากษ์ได้ว่า ธรรมจักษุในคัมภีร์พุทธศาสนามีความกำกวม ขาดความเป็นภววิสัย (objective) ด้วยเหตุนี้ ผู้เขียนจึงมีวัตถุประสงค์เพื่ออธิบายคำศัพท์ ธรรมจักษุผ่านแนวคิดเกมภาษาของลุดวิก วิทเกนสไตน์ เพื่อป้องกันข้อวิพากษ์ดังกล่าว เนื้อหาในบทความนี้แบ่งออกเป็น ๒ ส่วน คือ (๑) แนวคิดเกมภาษาของลุดวิก วิทเกนสไตน์ (๒) การอธิบายคำศัพท์ ธรรมจักษุ ผ่านแนวคิดเกมภาษาของลุดวิก วิทเกนสไตน์ การศึกษาครั้งนี้ได้เก็บรวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับคำนิยาม ธรรมจักษุ ในพระไตรปิฎก อรรถกถา ฎีกา และแนวคิดเกมภาษาในหนังสือ Philosophical Investigations แล้วอธิบายคำศัพท์ ธรรมจักษุ ผ่านแนวคิดเกมภาษาของวิทเกนสไตน์  ผลการศึกษาพบว่า คำศัพท์ ธรรมจักษุ มีความหมายตามบริบท ถูกสรรค์สร้างขึ้นมาเพื่อใช้อธิบายการบรรลุธรรมในระดับต่าง ๆ เมื่อพิจารณาความหมายของคำศัพท์ ธรรมจักษุ ในบริบทต่าง ๆ ดูเหมือนจะมีความคล้ายคลึงกันเเทบจะค้นหาความแตกต่างกันไม่ได้ เพราะหมายถึงการบรรลุธรรมเช่นเดียวกัน เเต่ถ้าวิเคราะห์โดยละเอียด จะพบว่า ธรรมจักษุในบริบทต่าง ๆ มีความแตกต่างกันในเเง่การละกิเลส และในความแตกต่างกันนี้ ยังพบความคล้ายคลึงกันคือ ลักษณะของสภาวธรรมที่ขจัดกิเลสเหมือนกัน นอกจากนี้ เนื่องจากคำศัพท์ ธรรมจักษุ มีความหมายสัมพันธ์กับบริบท เเม้จะตีความในบริบทหนึ่งแล้วพบว่า ธรรมจักษุ หมายถึง โสดาปัตติมรรค เเต่เมื่อตีความธรรมจักษุในอีกบริบทหนึ่งก็อาจจะพบว่า ธรรมจักษุ หมายถึง มรรค ๓ ผล ๓ หรือ มรรค ๔ ผล ๔